کنکاشی در سدسازی ایران

در تیرماه سال 1403 مصاحبه ای با آقای دکتر نی ریزی رئيس هيأت مديره و مدير عامل شركت مهندسي مشاور طوس آب و پرزیدنت کميسيون بين المللي آبياري و زهکشي (ICID) در سالهای 2014 تا 2017 در خصوص سد سازی انجام شد. اهم مطالب عنوان شده به قرار زیر است:
از دیدگاه جنابعالی به عنوان یکی از متخصصین منابع آب کشور، کارنامه سدسازی در ایران چگونه بوده است؟ "سدسازی : آری یا خیر؟"
این پرسش اساساً دقیق نیست. ساخت سد به ویژه در اقلیم خشک و نیمه‌خشک کشور ایران که دارای الگوی نامتوازن مکانی و زمانی بارش هستند، با هدف تامین آب شرب مراکز جمعیتی، مهار سیلاب‌ها و جلوگیری از تخریب‌های ناشی از آنها، اهداف برقابی و کشاورزی کاملاً موجه است. یکی از گزینه های متداول تامین آب در صورت عدم احداث سد و استفاده از آب‌های سطحی، برداشت از منابع آب زیرزمینی است که بعضاً مخاطره فرونشست زمین و آسیب‌های بعدی را در پی دارد.
البته بسیاری از سدها هم به دلیل مشکلات اجرایی، اثرات محیط‌زیستی نامطلوب و عدم کارایی در تامین مناسب نیازها جزء تجربیات ناموفق در این صنعت محسوب می‌شوند که این موضوع مختص کشور ایران نیست. سدهایی در دنیا ساخته شده که پس از سال‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که براساس تغییراتی که اتفاق افتاده، باید برچیده شوند.
نکته ای که باید به آن توجه شود آن است که بر مبنای تغییرات اقلیمی، پیشرفت دانش مطالعات و طراحی سدسازی، رشد تکنولوژی‌های اجرائی و تغییر در قوانین و ضوابط محیط زیستی لازم است دستورالعمل‌های مطالعات و تصویب طرح‌های سدسازی بازنگری شود. به عنوان نمونه به­هم­ریختگی‌های اقلیمی باعث شده از اعتبار روندهای قبلی و رویکردهای پیشین در مطالعات هواشناسی و هیدرولوژی کاسته شده و با توجه به اینکه مطالعات مذکور جزو مطالعات پایه طرح های مطالعاتی سد سازی هستند، بازنگری در دستورالعمل‌های آنها ضرورت پیدا کرده است.

چه مجوزهایی برای اجرای یک سد مورد نیاز است ؟
در ایران به دلیل حساسیت موضوع، در سطح وزارت نیرو از آغاز مطالعات سدسازی تا شروع اجرای آنها بعضاً زمان بسیار زیادی صرف می‌شود. به طور متعارف مراحل امکان سنجی، شناخت توجیهی و تفصیلی برای مطالعات طرح‌های سدسازی طی می شود و ورود به هر مرحله نیازمند اخذ تصویب مطالعات مرحله قبل است. در هر حال مجوزهای مورد نیاز سدسازی شامل مجوز تخصیص آب از شرکت مدیریت منابع آب ایران، مجوز محیط‌زیستی از سازمان حفاظت محیط‌زیست، مجوز سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و مجوز سازمان پدافند غیرعامل است.
آیا سدهایی وجود دارند که نتوانسته اند مجوزهای لازم را برای ساخت سد بگیرند، اما اجرا شده اند یا در مراحل اجرایی هستند؟ تعدادی از سدهای ما سیاسی هستند که با پیگیری نماینده ها از وزیر وقت اجرا شده اند، در صورتی که شرایط مناسبی برای اجرا را نداشته اند؟
 همانطور که اشاره شد، سازمان های مختلف مثل وزارت نیرو، محیط‌زیست، میراث فرهنگی و پدافند غیرعامل مرجع صادرکننده مجوزها هستند. در وهله اول هر سدی به لحاظ اجتماعی و اقتصادی باید توجیه داشته باشد و بعد مجوزها صادر شود. سپس بخشی از تائیدیه مجوزها در سدها، در مراحل ارزیابی مطالعات انجام می‌شود. گاهی این تصمیم‌ها مبنای سیاسی دارند. مسئولیت مسائل این نوع سدها فارغ از تصمیم‌گیری‌های سیاسی با سازمان تصمیم گیرنده است، اما مشاور مطالعات با توجه به مبانی حاکم بر استانداردهای فنی و محیط‌زیستی نباید کاری انجام دهد که مصالح ملی در آن دیده نشده باشد حتی اگر کارفرما موضوعی غیراز آن را درخواست پیشنهاد دهد. چنانچه اجرای پروژه به زیان مملکت باشد، مشاور طرح بایستی توصیه و تذکرات لازم را به کارفرما ارائه دهد.

آیا پس از ساخت سد، ارزیابی پس از اجرا توسط شرکت های مشاور انجام می شود؟
شرکت های آب منطقه ای برای پایش و کنترل رفتار سدها پس از ساخت قراردادهایی را با مشاورین ذیصلاح منعقد می‌کنند و مشاورین طرف قرارداد با انجام بازرسی تخصصی از سد و اجزاء وابسته و نیز مرور داده‌های ابزار دقیق نصب شده در سدها نسبت به ارائه گزارش‌های مربوطه در چارچوب منتشره توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران اقدام می‌کنند. عمدتا بهره‌برداری از سدها توسط معاونت حفاظت و بهره‌برداری شرکت‌های آب منطقه ای صورت می‌گیرد که از نظر این مشاور و در راستای توسعه خصوصی سازی و چابک سازی سازمان های دولتی، پیشنهاد می شود بهره برداری از تاسیسات آبی به صورت دوره ای به مشاورین تخصصی سپرده شود.

آیا کیفیت و کمیت داده ها برای مطالعات دقیق و کاربردی در زمینه عملکرد و مدیریت سدها و تصمیمات برآمده از این مطالعات به منظور بهبود وضعیت و حل مسائل سدها مناسب است؟
یکی از دلایل شاخص این موضوعات نقص یا غلط بودن داده های مطالعات پایه هواشناسی و هیدرولوژی است. مبنای انجام مطالعات هواشناسی و هیدرولوژی آمار ایستگاه ها مربوطه است که این آماربرداری اکثراً توسط افراد محلی انجام می شود که ممکن است بعضاً آمارسازی یا خطای برداشت از سوی آنها صورت گیرد.
نکته دیگر فقدان ایستگاه های هواشناسی و هیدرولوژی یا جدید بودن برخی از آنهاست که هر دو عامل، کمبود اطلاعات را در پی دارد. تجربی بودن روش های محاسباتی در مطالعات هواشناسی و هیدرولوژی که برخی برای مناطق خاص توسعه یافته‌اند نیز باعث می شود اختلاف بین خروجی روش های مذکور بعضاً قابل ملاحظه باشد. در سالهای اخیر وزارت نیرو با تدوین ضوابط خاص تلاش کرده تا وحدت رویه ای در طراحی ها ایجاد کند که از آن جمله می‌توان به انتشار "ضوابط انتخاب سیلاب طراحی سدهای بزرگ ایران" اشاره داشت. همچنین نداشتن نگرش یکپارچه در توسعه منابع آب هر حوضه آبریز نقصی است که در گذشته وجود داشته و تاثیرات جدی بر عملکرد بسیاری از سدهای کشور داشته است که نتیجه آن عدم تحقق اهداف برنامه ریزی شده سدها بوده است. در سالهای اخیر در ساختار جدید وزارت نیرو توجه ویژه ای به این موضوع شده­است.


هم اکنون حجم مخازن سدهای در حال بهره برداری 50 میلیارد مترمکعب است و در عین حال براساس آمار مندرج در نقشه راه آب کشور، منابع آب تجدیدپذیر حدود 95 میلیارد مترمکعب بوده و علاوه بر این، سالانه 4.4 میلیارد مترمکعب کسری منابع آب زیرزمینی است. حال با توجه به پیش بینی حدود 100 میلیون نفری جمعیت کشور در افق 1420 و با فرض ثابت بودن منابع آب تجدید پذیر کشور و در نتیجه کاهش سرانه آب تجدیدپذیر، چرا برنامه ریزی کلان کشور در سدسازی این موضوع را در نظر نمی گیرد؟
از اواخر سال 1402 تا اواسط بهار 1403، حدود 30 میلیارد مترمکعب سیلاب در استان سیستان و بلوچستان جاری شده است. همین طور در سیلاب‌های حوضه کشف‌رود در زمان مشابه حدود 60 میلیون مترمکعب آب از طریق رودخانه از کشور خارج شده است. لذا از مقامات انتظار می‌رود تا در جهت تامین منابع آب پایدار کاری انجام دهند و سدی ساخته شود. موضوعی که در انتهای سوال شما نیز به درستی به آن اشاره شد. در این شرایط، بین مسئولین و متخصصان این بحث وجود دارد که ساخت یا عدم ساخت سد، کدام تصمیم درستی است؟ میانگین دراز مدت سیلاب نباید شاخص تصمیم‌گیری باشد، چون در حجم آب ورودی نوسان بسیار زیادی وجود دارد. بنابراین بهتر است از پیک‌ها برای کنترل استفاده کرد وگرنه با سدهای خالی و هزینه‌های بالا مواجه می شویم که سالها ادامه دارد. فشارهای مقامات غیرمتخصص نیز باعث می‌شود در مقاطعی تصمیمات نادرستی گرفته شود.
سیاست‌های جمعیتی بسیار تعیین کننده هستند. وقتی جمعیتی در منطقه ای اسکان پیدا کرد، به راحتی قابل جابجائی نیست و به تامین آب نیاز دارد. مثل سد دوستی برای تامین آب شرب شهر مشهد که اگر انجام نمی‌شد، بحران‌های جدی اجتماعی در پی داشت. اگر سد نسازید، ناچار به برداشت از آب زیرزمینی هستید که فرونشست و عواقب بسیار بدی به دنبال دارد. در غیراینصورت باید سراغ طرح‌های انتقال آب بروید که آن هم هزینه‌ها و تبعات زیادی دارد.

آیا پتانسیل جدید برای سدسازی در کشور وجود دارد؟
علاوه بر طرح‌های مختلف ناتمام در مراحل مطالعات و اجرا در کشور، یکی از مناطق شاخص برای احداث سد علی الخصوص با رویکرد کنترل سیلاب، استان سیستان و بلوچستان است.

پیش از انقلاب (1353) گزارشی درباره آب های زیرزمینی منتشر شد. در این گزارش آمده است توزیع جمعیتی در ایران به دلیل وضعیت اقلیمی باید به این صورت باشد که جمعیت به سمت نواحی پرآب مثل شمال و غرب هدایت شود اما در عمل این اتفاق نیافتاد و صنایع آب بر به شدت در مناطق کم آب مثل کرمان و یزد رشد کرده است و در حال حاضر بحث انتقال آب به این مناطق مطرح است. چرا به طور کلی سیاست ها هیچ گاه به سمت اصلاح مسیرها نرفته است؟ در صورتی که با مدیریت مناسب مصرف آب شاید نیاز به انتقال آب وجود نداشته باشد.
عبارت صنایع آب بر درست نیست. زیرا حجم آب مصرفی در بخش صنعت 3.7 میلیارد مترمکعب در سال است، در صورتی که مصرف بخش کشاورزی 80 میلیارد مترمکعب در سال است. پس به طور کلی، مصرف آب در بخش صنایع نسبت به کشاورزی در حدود 5 درصد است. در حقیقت مشکل ما فولاد و صنایع نیست که با انتقال به کنار دریا مساله حل شود بلکه توسعه ناپایدار کشاورزی مشکل اصلی کشور ماست. براساس گزارش آمایش سرزمین، حداکثر 5/6 میلیون هکتار سطح زیرکشت آبی در ایران به صورت اصولی می توان داشت اما در حال حاضر حدود 9 میلیون هکتار سطح زیرکشت آبی داریم. الگوی کشت ما نیز تغییر پیدا کرده  و از غلات که از نظر مصرف آب، کم مصرف‌تر هستند به علوفه و درختان میوه که بسیار آب بر هستند، تبدیل شده است. لذا نه تنها به منظور اشتغال آفرینی و کسب رضایت مقطعی مردم، سطح کشت بالا برده شده و الگوی کشت هم به سمت محصولاتی که درآمد بیشتری داشته و در ضمن آب بیشتر مصرف کرده سوق داده شده است.
از بعد تاریخی هم اگر ملاحظه شود در طول تاریخ ایران سرزمین کشاورزی نبوده است. اقتصاد ایران نمی تواند کشاورزی محور باشد. در حقیقت مشکل، صنعت و شرب که در مجموع حدود 10 درصد مصرف منابع آبی کشور را تشکیل می‌‌دهند، نیست. اگر یک مترمکعب آب در شرق کشور، از کشاورزی به صنعت اختصاص داده شود، حدود 65 برابر ثروت و حدود 45 برابر اشتغال بیشتری ایجاد می کند. توسعه کشاورزی در نواحی شرق و مرکزی ایران، اشتباه بوده است و  این مصداق توسعه ناپایدار است. از دید منابع آب لازم است اقتصاد کشور به سمت صنعت و معدن و خدمات سوق داده شود و در عین حال به عنوان اولین اقدام اصولی، 10 درصد مصرف آب کشاورزی کاهش یابد. این کار نیازمند مطالعات آمایش سرزمین جدید است. یک برنامه توسعه و تعادل‌بخشی در نوار شرقی کشور مبتنی بر طرح انتقال آب از دریا با محوریت صنعت در این زمینه می‌تواند بسیار موثر باشد. بدین ترتیب که، 2 میلیارد مترمکعب آب برای توسعه صنایع در استان‌های شرقی کشور تامین خواهد شد که 1 میلیارد مترمکعب از طریق نمک‌زدایی و انتقال آب از دریا و 3 میلیارد مترمکعب هم از تغییر کشاورزی معیشتی به مدرن از طریق ایجاد بازار آب می باشد که از این 3 میلیارد متر مکعب آب 2 میلیارد مترمکعب آن برای تعادل‌بخشی و یک میلیارد مترمکعب آن برای توسعه صنایع مورد استفاده قرار خواهد گرفت. بخش قابل توجهی از بیلان منفی نواحی شرقی کشور با استفاده از این طرح جبران خواهد شد. باید توجه داشت بایستی  برنامه­ای جامع جهت تعادل بخشی در کل کشور ارائه گردد. با استفاده از مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی و کاهش 10 درصدی آن ، می توان ضمن کاهش مصرف آب و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی، مساله اشتغال بخش کشاورزی را با ایجاد بازار آب به سمت صنعت سوق داد. بنابراین کشاورزان معیشتی می‌توانند وارد بازار آب شوند و بخشی از این آب هم به منابع زیرزمینی بر می‌گردد. آبی که از جنوب منتقل می‌شود، از لحاظ ارزش، پنج برابر قیمت آب کشاورزی است. پس انگیزه ای برای صنعت ایجاد می‌کند تا از کشاورز آب خریداری کند و براساس قوانینی که باید تعریف شود، می‌توان صنعت را ملزم کرد تا درصدی قابل توجه از آب مصرفی را به منابع آب زیرزمینی بازگرداند.
همچنین بحث دیگر این است که استفاده از تکنولوژی‌های نوین  تاثیر چشمگیری در کاهش آب مصرفی در بخش کشاورزی ندارد. در آبیاری قطره ای برخلاف باورهای عمومی آب عمدتا "مصرف[1]" می­شود اما در آبیاری سطحی، آب
"استفاده[2]" می­گردد و آبهای زیرزمینی تغذیه می شوند. باید در نظر داشت که کاهش مصرف آب کشاورزی با کاهش سطح و تغییر الگوی کشت اتفاق می‌افتد. "مصرف" به هر آبی اطلاق می گردد که از چرخه هیدرولوژی خارج گردد و عمدتاً شامل تبخیر یا تبخیرتعرق می‌باشد.  در حالی که " استفاده" هر آب تحویل شده به یک محدوده (یا واحد) کاربری آب (اعم از کشاورزی، صنعتی، خدمات، خانگی، ...) که ممکن است بخشی از آب استفاده شده طی فرآیندی قابل بازچرخانی/ استفاده مجدد باشد.
وزارت نیرو در نقشه راه آب کشور اعلام کرده که می‌خواهند 30 میلیارد مترمکعب از مصرف آب کشاورزی را کاهش دهند تا این مقدار به سمت تعادل بخشی دشت‌ها هدایت شود. در راستای این موضوع، به اعتقاد من به جای مساله خودکفایی باید به امنیت غذایی بها داد. به عنوان نمونه، ما باید بتوانیم به عنوان کشوری کم آب، برنج را از کشورهایی مثل اندونزی تامین کنیم، به جای اینکه در خوزستان و اصفهان برنج کشت کنیم.
پس استراتژی کشور از حالت کشاورزی محور، به خصوص در مرکز و شرق کشور باید روی پتانسیل های دیگر از جمله صنعت محور و معدن محور تغییر کند. در نتجیه بر خلاف عقیده ای که می گوید ما در ایران دچار ورشکستگی آب شدیم، این گونه نیست و در مدیریت منابع آب، تنها باید بازتخصیص و اصلاح انجام گیرد.

شما اعتقاد دارید که در مدیریت و برنامه ریزی منابع اب مشکلاتی داریم که باید اصلاح شود. دوستی قرار بوده به مدت 10 سال آب شرب مشهد را تامین کند و در این مدت، مردم برای کاهش مصرف آب آموزش ببینند و بعد این سد از مدار مصرف شرب خارج شود. چرا این اتفاق اجرایی نشد؟
براساس بررسی های انجام شده گزارشی برای وزارت نیرو تهیه شد که کشور افعانستان تا حدود سال 2023 با توسعه ی بالا دست می تواند باعث کاهش شدید آب ورودی به مخزن سد دوستی شوند و در صورتی که این توسعه در عمل اتفاق بیفتد، منابع قابل استفاده ما به وضوح محدود می شود.
یکی از گزینه های جایگزین تامین  آب شرب مشهد، انتقال آب از دریای عمان است. درهر حال با توجه به ویژگی های خاص شهر مشهد از جمله دومین کلان شهر ایران و جمعیت بالای زائرین، حل جدی چالش آب این شهر یک موضوع حیاتی است. در این راستا در حال حاضر، اتاق فکری برای تامین آب 30 سال آینده ی شهر مشهد تشکیل شده است تا بر روی راهکارهای تامین آب و مدیریت منابع فعلی چاره‌اندیشی نمایند. .


[1] - Consumption
[2] - Use